جلال‌الدین احمد بن یوسف طبیب شیرازیجلال طبیب، جلال‌الدین احمد بن یوسف بن الیاس طبیب شیرازی، حکیم، شاعر و طبیب قرن هشتم بود. او پزشک مظفریان و طبیب مخصوص شاه شجاع (حک: ۷۶۰ـ۷۸۶) بود. [۱]
خلیل، علی‌ابراهیم، تذکره صحف ابراهیم، ج۱، ص۱۶۰ـ۱۶۱، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش۲۹۷۴.
[۲]
واله داغستانی، علیقلی بن محمدعلی، ریاض‌الشعراء، ج۱، ص۸۰، نسخه خطی کتابخانه ملی ملک، ش۴۳۰۱.
[۳]
رکن‌زاده آدمیت، محمدحسین، دانشمندان و سخن سرایان فارس، ج۲، ص۹۶، تهران ۱۳۳۷ـ ۱۳۴۰ش.
۱ - شرح اجمالیسال تولدش معلوم نیست. اکثر تذکره‌نویسان اصل او را از فارس دانسته‌اند، [۴]
سمرقندی، دولتشاه، تذکرة‌الشعراء، ج۱، ص۲۹۸، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۳۱۸/۱۹۰۱.
[۵]
خلیل، علی‌ابراهیم، تذکره صحف ابراهیم، ج۱، ص۱۶۰، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش۲۹۷۴.
ولی نویسنده تذکره هفت‌اقلیم [۶]
رازی، امین‌احمد، تذکره هفت اقلیم، ج۲، ص۷۸۷، چاپ محمدرضا طاهری (حسرت)، تهران ۱۳۷۸ش.
او را اهل نیشابور معرفی کرده است. پدرانش همه اهل علم و ادب بودند و عمویش، نجم‌الدین محمود طبیب خوافی شیرازی، از دانشمندان معروف شیراز در اواخر قرن هفتم و اوایل هشتم و از نزدیکان خواجه رشیدالدین فضل‌اللّه (متوفی ۷۱۸) بود. [۷]
صفا، ذبیع‌اللّه، تاریخ ادبیات در ایران، ج۳، بخش۲، ص۱۰۳۲، ج۳، بخش۲، تهران ۱۳۶۳ش.
۲ - پزشک حاذقجلال طبیب از حاذق‌ترین پزشکان روزگار خود و به این جهت مقرب ملوک زمان بود و گویا ریاست دارالشفای فارس را بر عهده داشت. [۸]
خلیل، علی‌ابراهیم، تذکره صحف ابراهیم، ج۱، ص۱۶۰ـ۱۶۱، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش۲۹۷۴.
معروف است که داروی مفرحی برای شاه شجاع درست کرد و با ابیاتی در وصف فواید آن به خدمت شاه فرستاد. شاه جواب داد: «همه نیک بگفتی، اما پیری مشکل به جوانی بدل شود». [۹]
سمرقندی، دولتشاه، تذکرة‌الشعراء، ج۱، ص۲۹۸ـ ۲۹۹، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۳۱۸/۱۹۰۱.
[۱۰]
خلیل، علی‌ابراهیم، تذکره صحف ابراهیم، ج۱، ص۱۶۱، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش۲۹۷۴.
خواندمیر در حبیب‌السیر [۱۱]
خواندمیر، حبیب‌السیر، ج۳، ص۳۰۵ـ ۳۰۸.
آورده است که جلال‌الاسلامِ طبیب، زهرکشنده‌ای برای نابودی پهلوان اسد خراسانی ساخت و به علیشاه مزینانی داد تا او را، که بر شاه شجاع شوریده بود، بکشد. احتمالاً طبیب مذکور همان جلال طبیب است.۳ - طبیب شاعرجلال طبیب گذشته از تبحر در پزشکی، شاعر هم بود و در شعر غالباً جلال و گاه طبیب تخلص می‌کرد. [۱۳]
صفا، ذبیع‌اللّه، تاریخ ادبیات در ایران، ج۳، بخش۲، ص۱۰۳۳، ج۳، بخش۲، تهران ۱۳۶۳ش.
ابتدا مداح خواجه غیاث‌الدین محمد رشیدی، فرزند خواجه رشیدالدین فضل‌اللّه، بود. [۱۴]
گلچین معانی، احمد، جلال طبیب شیرازی، ج۱، ص۱۸۰، یغما، سال۱۴، ش۴ (تیر ۱۳۴۰).
پس از کشته شدن خواجه غیاث‌الدین، نزد شاه محمود آل‌مظفر (متوفی ۷۷۶) رفت و قصایدی در مدح وی سرود. [۱۵]
گلچین معانی، احمد، جلال طبیب شیرازی، یغما، سال۱۴، ش۴ (تیر ۱۳۴۰).
[۱۶]
واله داغستانی، علیقلی بن محمدعلی، ریاض‌الشعراء، ج۱، ص۸۰، نسخه خطی کتابخانه ملی ملک، ش۴۳۰۱.
گفته‌اند در غزل‌سرایی چیره‌دست بود و غزل‌های لطیف و روان داشت. [۱۷]
گلچین معانی، احمد، جلال طبیب شیرازی، ج۱، ص۱۸۱ـ۱۸۲، یغما، سال۱۴، ش۴ (تیر ۱۳۴۰).
[۱۸]
صفا، ذبیع‌اللّه، تاریخ ادبیات در ایران، ج۳، بخش۲، ص۱۰۳۳، ج۳، بخش۲، تهران ۱۳۶۳ش.
اشعار عربی و چندین غزل ملمع نیز از او در دست است. [۱۹]
فسائی، حسن بن حسن، فارسنامه ناصری، ج۲، ص۱۱۳۸، چاپ منصور رستگارفسائی، تهران۱۳۶۷ش.
[۲۰]
فسائی، حسن بن حسن، فارسنامه ناصری، ج۲، ص۱۱۶۲، چاپ منصور رستگارفسائی، تهران۱۳۶۷ش.
[۲۱]
صفا، ذبیع‌اللّه، تاریخ ادبیات در ایران، ج۳، بخش۲، ص۱۰۳۳، ج۳، بخش۲، تهران ۱۳۶۳ش.
علاوه بر دیوانِ چهار هزار بیتی‌اش که تذکره‌نویسان از آن خبر داده‌اند، [۲۲]
فسائی، حسن بن حسن، فارسنامه ناصری، ج۲، ص۱۱۳۸، چاپ منصور رستگارفسائی، تهران۱۳۶۷ش.
جمعی به غلط مثنوی گل و نوروز خواجوی کرمانی (متوفی ۷۵۳) را نیز به وی نسبت داده‌اند. [۲۳]
سمرقندی، دولتشاه، کتاب تذکرة‌الشعراء، ج۱، ص۲۹۸، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۳۱۸/۱۹۰۱.
[۲۴]
خلیل، علی‌ابراهیم، تذکره صحف ابراهیم، ج۱، ص۱۶۱، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش۲۹۷۴.
[۲۵]
سامی، شمس‌الدین‌بن خالد، قاموس الاعلام، ج۳، ص۱۸۲۷، چاپ مهران، استانبول ۱۳۰۶ـ۱۳۱۶/ ۱۸۸۹ـ۱۸۹۸.
[۲۶]
گلچین معانی، احمد، جلال طبیب شیرازی، ج۱، ص۱۷۸، یغما، سال۱۴، ش۴ (تیر ۱۳۴۰).
از دیگر اشتباهات بعضی از تذکره‌نویسان درباره جلال طبیب این است که او را شاعر قرن یازدهم و شاگرد ملاصدرای شیرازی (متوفی ۱۰۵۰) دانسته‌اند. [۲۷]
صبا، محمدمظفر حسین بن محمد یوسفعلی، تذکره روز روشن، ج۱، ص۱۷۵، چاپ محمدحسین رکن‌زاده آدمیت، تهران ۱۳۴۳ش.
[۲۸]
داور شیرازی، مفیدبن محمدنبی، تذکره مرآة الفصاحه: شرح حال و نمونه اشعار شاعران فارس، ج۱، ص۱۳۵، چاپ محمود طاووسی، شیراز ۱۳۷۱ش.
همچنین غزل‌های جلال عضد یزدی، شاعر قرن هشتم، را به جلال طبیب نسبت داده‌اند. (برای این‌گونه غزل‌ها و اشتباهات تذکره‌نویسان رجوع کنید به [۲۹]
انصاری کازرونی، ابوالقاسم بن ابی‌حامد، مرقوم پنجم کتاب سلّم‌السّموات: در شرح احوال شعرا و چکامه سرایان و دانشمندان، ج۱، ص۳۵۹، چاپ یحیی قریب، تهران ۱۳۴۰ش.
[۳۰]
رکن‌زاده آدمیت، محمدحسین، دانشمندان و سخن سرایان فارس، ج۲، ص۹۷، تهران ۱۳۳۷ـ ۱۳۴۰ش.
[۳۱]
گلچین معانی، احمد، جلال طبیب شیرازی، ج۱، ص۱۷۸ـ۱۸۰، یغما، سال۱۴، ش۴ (تیر ۱۳۴۰).
)۴ - آثاربر اساس اشعار اندکی که در تذکره‌های فارسی از جلال طبیب آمده است، درجه و مایه شاعری او را نمی‌توان تخمین زد، ولی در کتاب خطی یتیمة الدرر و کریمة‌الفقر از قرن هشتم (موجود در کتابخانه ملک به شماره ۵۸۷۴) چهار غزل شیوا و لطیف از وی نقل شده است. [۳۲]
گلچین معانی، احمد، جلال طبیب شیرازی، ج۱، ص۱۸۱، یغما، سال۱۴، ش۴ (تیر ۱۳۴۰).
نسخه خطی دیوان جلال طبیب به شماره ۶۴۵ در دارالکتب قاهره موجود است. این نسخه آراسته و تذهیب شده را شخصی به نام فرصت غریب در ۸۲۳ کتابت کرده است. [۳۳]
فهرس المخطوطات الفارسیة التی تقتنیها دارالکتب حتی عام ۱۹۶۳م، قاهره: مطبعة دارالکتب، ج۱، ص۱۵۵، ۱۹۶۶.
از آثار منثور جلال طبیب رساله‌ای به نام رساله شمع است که به شیوه گلستان سعدی نگاشته شده است. نسخه خطی آن در کتابخانه کالج ترینیتی دانشگاه کیمبریج انگلستان ضمن مجموعه شماره ۴۴. ۱۳ R. نگهداری می‌شود و یاحقی، در مجموعه رسائل فارسی، [۳۴]
جلال طبیب، احمد بن یوسف، رساله شمع، ج۱، ص۴۳ـ۵۰، چاپ محمدجعفر یاحقی، در مجموعه رسائل فارسی، دفتر۲، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۶۸ش.
آن را چاپ کرده است.۵ - درگذشتبه نوشته علی ابراهیم خلیل، [۳۵]
جلال طبیب، احمد بن یوسف، رساله شمع، ج۱، ص۴۳ـ۵۰، چاپ محمدجعفر یاحقی، در مجموعه رسائل فارسی، دفتر۲، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۶۸ش.
جلال طبیب در سال ۷۹۵ درگذشت، ولی در سایر تذکره‌ها از تاریخ و علت مرگش سخنی به میان نیامده است.۶ - عناوین مرتبطعلمای قرن هشتم. ۷ - فهرست منابع(۱) آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذّريعة الى تصانيف الشّيعه. (۲) رازی، امین‌احمد، تذکره هفت اقلیم، چاپ محمدرضا طاهری (حسرت)، تهران ۱۳۷۸ش. (۳) انصاری کازرونی، ابوالقاسم بن ابی‌حامد، مرقوم پنجم کتاب سلّم‌السّموات: در شرح احوال شعرا و چکامه سرایان و دانشمندان، چاپ یحیی قریب، تهران ۱۳۴۰ش. (۴) جلال طبیب، احمد بن یوسف، رساله شمع، چاپ محمدجعفر یاحقی، در مجموعه رسائل فارسی، دفتر۲، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۶۸ش. (۵) خلیل، علی‌ابراهیم، تذکره صحف ابراهیم، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش۲۹۷۴. (۶) خواندمیر، حبیب‌السیر. (۷) داور شیرازی، مفیدبن محمدنبی، تذکره مرآت‌الفصاحة: شرح حال و نمونه اشعار شاعران فارس، چاپ محمود طاووسی، شیراز ۱۳۷۱ش. (۸) سمرقندی، دولتشاه، کتاب تذکرة‌الشعراء، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۳۱۸/۱۹۰۱. (۹) رکن‌زاده آدمیت، محمدحسین، دانشمندان و سخن سرایان فارس، تهران ۱۳۳۷ـ ۱۳۴۰ش. (۱۰) سامی، شمس‌الدین‌بن خالد، قاموس الاعلام، چاپ مهران، استانبول ۱۳۰۶ـ۱۳۱۶/ ۱۸۸۹ـ۱۸۹۸. (۱۱) صبا، محمدمظفر حسین بن محمد یوسفعلی، تذکره روز روشن، چاپ محمدحسین رکن‌زاده آدمیت، تهران ۱۳۴۳ش. (۱۲) صفا، ذبیع‌اللّه، تاریخ ادبیات در ایران، ج۳، بخش۲، تهران ۱۳۶۳ش. (۱۳) فسائی، حسن بن حسن، فارسنامه ناصری، چاپ منصور رستگارفسائی، تهران۱۳۶۷ش. (۱۴) فهرس المخطوطات الفارسیة التی تقتنیها دارالکتب حتی عام ۱۹۶۳م، قاهره: مطبعة دارالکتب، ۱۹۶۶. (۱۵) گلچین معانی، احمد، «جلال طبیب شیرازی»، یغما، سال۱۴، ش۴ (تیر ۱۳۴۰). (۱۶) واله داغستانی، علیقلی بن محمدعلی، ریاض‌الشعراء، نسخه خطی کتابخانه ملی ملک، ش۴۳۰۱. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «جلال طبیب»، شماره۴۷۷۰. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی
|